معبد اسپاخو بجنورد

آشنایی با بنای سنگی اسپاخو

اثر مشهور آتشکده اسپاخو در روستایی به همین نام و در ۶۱ کیلومتری جنوب غرب شهر آشخانه، مرکز شهرستان مانه و سملقان در نزدیکی جاده گرگان به بجنورد قرار دارد.

در روستای اسپاخو تاکنون ۱۴ اثر و محوطه تاریخی شامل آتشکده اسپاخو، قلعه شهر سوخته، معدن تاریخی، ساختار های آرامگاهی، قلعه ساسانی، محوطه باستانی اسپاخو، حمام، راه قدیمی، محوطه ساسانی، رشته قنات قدیمی، محوطه اسلامی و محوطه چشمه علی اصغر شناسایی شده است.

اما مهمترین و شاخص ترین اثر این مجموعه آتشکده اسپاخو است که بر روی تپه ای نسبتاً بلند در جنوب روستای امروزی اسپاخو قرار دارد.

آتشکده‎ها یادگاران ایران باستان‎اند که هنوز هم بر فراز کوه یا در امتداد دشت، یکه و تنها خودنمایی می‎کنند.

با این‎که خاموش‎اند اما شکوه و عظمت تاریخ از میان طاق‎های آن‎ها شعله‎ور است. آتشکده اسپاخو یکی از کهن‌ترین بناهایی است که در پهنه خراسان شمالی استوار است.

براساس نتیجه حفاری‎های باستان‌شناسی، پیشینه آتشکده اسپاخو به دوره حکومت ساسانیان نسبت داده می‎شود.

در نزدیکی آتشکده روستایی هم به همین نام یعنی اسپاخو وجود دارد. «اسپاخو» برگرفته از واژگان «هسپ» یا «اسپ» است که ریشه در زبان پهلوی دارد. این واژه در گذر زمان به اسب تغییر شکل پیدا کرده‌است.

برخی می‎پندارند معبد سنگی اسپاخو نه یک آتشکده، بلکه یک کلیسا بوده است. با این حال هنوز سندی دال بر این ادعا پیدا نشده است.

گمان می‌رود شکل دایره‌ای محراب، آتشدان و سوراخ‌های درون سقف گنبد، روزنه‌هایی برای خروج دود است که آتشکده بودن اسپاخو را تأیید می‎کند.

قدمت آتشکده اسپاخو حدود ۲۵۰۰ سال تخمین زده می‎شود و علاوه بر سقف گنبددار، جنس سازه از سنگ لاشه و ساروج است و تیرهای چوبی نیز در ساخت آن استفاده شده است.

این سازه دارای ترکیبی از گنبدخانه و ایوان است که سابقه کهنی در معماری بناهای ایرانی دارد.

فضای داخلی تالار آتشکده که گنبد هم برفراز آن قرار دارد، مربعی است و از اضلاع شمالی، جنوبی و شرقی، سه ورودی دارد.

ورودی‎ های شمالی و جنوبی تالار همان ورودی‎های خارجی بنا و ورودی‎های شرقی، تالار اصلی را به ایوان مرتبط می‎کند.

از مهم‎ترین نکات با اهمیت در تزئین ایوان، وجود ۲ پنجره کور در نمای شمالی و جنوبی است که بسیار شبیه به نمونه‎های هخامنشی است.

عناصر معماری بنای اسپاخو ترکیبی از سبک های معماری بناهای مذهبی و حکومتی دوران تاریخی ایران با تأکید بر دوران ساسانی است که با توجه به موقعیت جغرافیایی و کاربرد مذهبی آن، اهمیت خاصی در مطالعات باستان‌شناسی دوران تاریخی منطقه دارد.

بنای اسپاخو در سال ۱۳۴۵ توسط یک تیم باستان‌شناسی شناسایی و پس از آن در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

با این‎که این منطقه در گذشته بسیار آباد و سرسبز بوده و وسعت باغ‎ها و مزارع بسیار بیشتر بود، اما امروزه به جز چندین باغ میوه که آتشکده را محصور کرده، چیزی به چشم نمی‎خورد.

محل قرارگیری بنای سنگی اسپاخو

معبد سنگی اسپاخو با نام دیگر آتشکده یا کلیسای اسپاخو، کهن ترین بنای دوره ساسانی در خراسان شمالی است.

این آتشکده در ۱۱۵ کیلومتری جاده بجنورد-گلستان واقع شده و ۶۵ کیلومتر با شهر آشخانه و مرکز مانه و سملقان فاصله داشته و در سمت غرب آن قرار دارد.

موقعیت این بنا بر روی تپه ی بلندی در دامنه جنگل های کاج و سرو و کنار دهکده اسپاخو است. معماری این کلیسا ترکیبی از گنبد و ایوان است که در بناهای دوران تاریخی و اسلامی بسیار دیده می شود.

از منظری دیگر این بنا می تواند بر اساس طرح پای فیل یا پافیلی باشد که یکی از پابرجاترین انواع معماری است.

یک ایوان با پلان چهار گوش، تالار و یک اتاق چهار گوش در بخش شرقی ترکیب کلی این بنا را تشکیل می دهند.

سقف اتاق به شکل گنبد بوده و به شکل پوشش های نیمکره ای و مشابه گنبد چهار طاق های ساسانی است.

آمده است که وجه تسمیه این دهکده واژه "هسپ و اسپ" در زبان پهلوی بوده و کم کم به اسب تبدیل شده است و احتمالا این منطقه نیز پرورش اسب رواج داشته است.

ویژگی های معماری این بنا از جمله استفاده از سنگ های نتراشیده، تیرهای کوچک چوبی از درخت ارس، ساروج وشیوه طاقسازی وقوس های طاق ها و دیگر موارد به کار رفته در این بنا نشانگر این است که زمان ساخت آن به اوایل دوره ساسانی و اوایل اسلام تا عصر آل بویه برمی گردد.

ساختمان اسپاخو در اصل استوارترین اثر تاریخی سده های قبل از اسلام در استان خراسان بوده و اهمیت فوق العاده ای از نظر تاریخی دارد.

هم چنین وجود آتشدان و سوراخ هایی در سقف برای خروج دود احتمال اینکه این معبد توسط زرتشتیان ساخته شده باشد را بیشتر می کند.

این سازه سنگی در ۱۱۵ کیلومتری بجنورد به سمت جنگل گلستان قرار دارد و بیش از ۵۰ کیلومتر از غرب شهر آشخانه فاصله دارد. آتشکده اسپاخو در نزدیکی روستایی به همین نام از پس سالیان دور به جای مانده است.

نشانی:۶۱کیلومتری جنوب غرب شهر آشخانه